آیا فرار مغزها حقیقت دارد؟
ایران یکی از کشورهایی است که موضوع مهاجرت نخبگان آن همواره بحثی داغ بوده است. پدیده فرار مغزها که همواره روند رو به رشدی را تجربه کرده است، خبر از وقوع فاجعه‌ای در آینده می‌دهد. در شرایطی که حسن روحانی رئیس جمهوری ایران سال گذشته روند فرار مغزها را به واسطه دایر شدن شرکت‌های دانش‌بنیان و جذب ایرانیان خارج از کشور، معکوس اعلام کرده بود، گزارشی مبنی بر این‌که از میان 150 دانشجوی ریاضی دانشگاه صنعتی شریف تنها یک نفر در ایران باقی مانده است، منتشر شد!
معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و بنیاد ملی نخبگان نیز از نرخ مهاجرت ایران که کمتر از نرخ مهاجرت کشورهای اروپایی است گزارش می‌دهند و استناد به گزارش‌های منتشرشده درخصوص پدیده فرار مغزها را تنها یک «حرکت ژورنالیستی» می‌خوانند.
در این میان به دنبال اعلام اختلاف نظر مسئولان علمی و پژوهشی کشور در خصوص میزان مهاجرت نخبگان که به «فرار مغزها» معروف است، پرویز کرمی مشاور معاون علمی و فناوری رییس‌جمهوری و رییس مرکز ارتباطات و اطلاع‌رسانی این معاونت طی نامه‌ای، ضمن دفاع از نظرات دکتر سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رییس‌جمهوری و پاسخ به شبهات و بزرگ‌نمایی در این خصوص، جایزه یک میلیارد ریالی برای ارائه سند منتسب به صندوق بین‌المللی پول درباره مهاجرت نخبگان ایرانی تعیین کرده است. به گفته کرمی، نرخ مهاجرت در ایران از میانگین بین‌المللی و کشورهای اروپایی هم پایین‌تر است.
کمیت یا کیفیت مهاجرت؟
براساس گزارش سازمان سیا، جمهوری اسلامی ایران با نسبت ۰.۰۷ نفر مهاجر به ازای هر هزار نفر جمعیت، در جمع ۱۰ کشور جهان با کمترین آمار مهاجرت به خارج قرار گرفته است. این گزارش کشورهای سوریه با نسبت ۱۹.۷۹، اردن با ۱۳.۲۴ و مالدیو با ۱۲.۶۸ را در صدر فهرست کشورهای مهاجرفرست در دنیا قرار داده است. در این گزارش همچنین عدد مهاجرت از ایران نسبت به سال (2015) از 0/08 به 0/07 کاهش یافته و میزان مهاجرفرستی عربستان 0/55 عنوان شده است.
اما نکته قابل‌توجه در میان این آمارها و گزارش‌ها، تفاوت «کیفیت» و «کمیت» مهاجرت است. مهاجرت انگیزه‌ها و دلایل مختلفی دارد، مثلاً در لیست کشورهای مهاجرفرست با کشورهایی مثل سوریه و اردن و یمن برخورد می‌کنیم که به دلیل جنگ طبیعتاً تعداد مهاجران زیادی را دارا هستند. همچنین بسیاری از افراد که استعدادهای معمولی دارند و جزو نخبگان یک جامعه نیستند، از وطن خود مهاجرت می‌کنند تنها به این دلیل که به سطح بالاتری از رفاه اقتصادی و اجتماعی دست یابند.
درست است که این کشورها در زمینه مهاجرت به لحاظ کمی (تعداد افراد مهاجر) از کشور ما پیشی گرفته‌اند، اما کیفیت این اقدام (دلیل مهاجرت آن‌ها) به‌کلی متفاوت است. پدیده فرار مغزها بیشتر مسئله‌ای کیفی است تا کمی و حتی در تعداد کم هم به لحاظ از دست دادن سرمایه‌های انسانی خسارت‌بار و زیان‌آور است.
ایران، یکی از مهاجرفرستان اصلی جهان
از طرفی دیگر این سخن نیز که ایران از نظر آمار فرار مغزها در جهان رتبه اول را داراست، سخنی بی‌پایه و اساس است. چراکه هنوز هیچ پژوهش مدون و آمارگیری دقیقی در این خصوص چنین نتیجه‌ای را تایید نکرده است و نمی‌توان با قطعیت چنین نتیجه‌ای را دریافت کرد.
صندوق بین‌المللی پول، گزارشی در خصوص فرار مغزها در سال 1999 منتشر کرده است که در آن به این موضوع که ایران بدترین وضع را در زمینه پدیده فرار مغزها دارد نشده و در جدولی که در این گزارش آمده است ایران رتبه 11 را در میان 61 کشور کسب کرده است.
ضمن آن‌که کشورهای دیگری مثل هندوستان نیز از نظر دارا بودن تعداد افراد تحصیل‌کرده‌ای که به خارج از این کشور مهاجرت می‌کنند، شاخص هستند. اما این موضوع به این معنا نیست که ما با پدیده فرار مغزها روبرو نیستیم یا این اتفاق در سطح ناچیزی در کشور در حال وقوع است و می‌توان به‌سادگی آن را نادیده گرفت. کمااین‌که در یک بررسی محدود انجام‌شده در چند دانشگاه کشور مشخص شده است که بیشتر دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف و شرکت‌کنندگان در المپیادهای جهانی از ایران خارج می‌شوند. این اتفاق در مورد دانشجویان رشته‌های علوم پایه بیشتر به چشم می‌خورد، دلیل آن هم این است که حتی درنتیجه سیاست‌های جدید معاونت علمی نیز بیشتر رشته‌های کاربردی تحت حمایت قرار می‌گیرند و رشته‌های علوم پایه کماکان فاقد هیچ‌گونه متولی خاصی هستند و پژوهش در این رشته‌ها اساساً جدی گرفته نمی‌شود.
کاهش تقاضا یا کاهش پذیرش؟
نکته دیگر این است که کاهش آمار مهاجرت به کشورهای دیگر لزوماً به معنای کاهش خواست و تمایل نخبگان برای مهاجرت از کشور نیست، بلکه این موضوع می‌تواند به کم شدن نیاز و پذیرش کشورهای مورد درخواست وابسته باشد. اتفاقی که در سال‌های اخیر شدت گرفته و قوانین پذیرش و مهاجرت کشورهای غربی برای مهاجران سخت‌تر از گذشته شده است. به همین دلیل ممکن است که نرخ مهاجرت ایرانی‌ها کاهش پیدا کرده باشد، اما این کاهش لزوماً به معنای کم شدن تمایل مهاجرت در نخبگان ایرانی نیست.
دکتر علی منتظری، رئیس پژوهشکده علوم بهداشتی جهاددانشگاهی، معتقد است که بحث مهاجرت فارغ‌التحصیلان و متخصصان، تابعی از وضعیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی داخل کشور است. با افزایش به‌هم‌ریختگی اجتماعی، نابرابری‌ها و بی‌عدالتی‌ها، میزان مهاجرت نیز افزایش پیدا می‌کند و برعکس، هر زمان که کشور از یک آرامش، ثبات و رفاه نسبی برخوردار باشد، این موضوع یا مطرح نمی‌شود و یا کمتر به یک مسئله تبدیل می‌شود.
او بی‌توجهی به مسائل اصلی، بزرگ‌نمایی مسائل حاشیه‌ای، نزاع‌های بی‌حاصل، قدرت‌طلبی و ثروت‌اندوزی نوکیسه‌گان را عواملی برای ایجاد آشفتگی و فشار عصبی برای افرادی می‌داند که واقعاً قصد خدمت به کشور را دارند اما مجبور به ترک کشور می‌شوند.
دکتر منتظری همچنین ضمن هشدار به سیاستمداران کشور تاکید می‌کند: «این یک تذکر برادرانه به مسئولان و گروه‌های سیاسی است که مراقب باشند؛ اعمال، رفتار و کردار آن‌ها بسیار تعیین‌کننده است. کاری نکنیم که حتی دلبستگان انقلاب دچار یاس و ناامیدی شوند.»
